Истории

Тры Марыі. Як мы шукалі беларусаў па забытых здымках 70-гадовай даўніны

Помогаем проекту Имена
Собрано 2 144 538 руб.
Помочь

«Ці могуць Імёны знайсці імёны?» — спыталі ў нас стваральнікі фотаальбома «Найлепшы бок», дзе сабраная калекцыя здымкаў 30-50-х гадоў, па якіх можна прасачыць гісторыю сем’яў і вёсак Беларусі. Нам даслалі 28 здымкаў калекцыянера Дзмітрыя Сярэбрынікава. Калісьці шкляныя негатывы ён набыў на аукцыёне. Вось можна пабачыць сталую жанчыну ў святочнай хустцы. А вось — сяброўкі апранулі самыя модныя сукенкі. Ёсць жанчыны ў капелюшах. Ёсць мужчыны ў галіфэ. Але хто ўсе гэтыя людзі, заставалася загадкай. Толькі на адным здымку было напісана «Пугачоўская сямігадовая школа». Мы паехалі ў вёску Пугачы, што пад Валожынам, каб даведацца, як склалася жыццё тых, хто 70 год таму пазіраваў невядомаму фатографу.

Паварочваем на Пугачы і спыняемся ля жанчыны. Яна ўважліва глядзіць на здымкі і кажа: «Вам да Марыі Вікенцьеўны трэба. Гэта настаўніца наша, ёй ужо пад 90 год, але галава ў яе светлая, яна ўсё памятае». 

Усё жыццё Марыя Вікенцьеўна працавала настаўніцай у мясцовай школе. Кажа, што нават цяжка падлічыць, колькі пакаленняў вучняў прайшло праз яе. Ёсць сярод іх і акадэмікі, і паэты, і дэпутаты. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

У Марыі Вікенцьеўны на дварэ сапраўдная перабудова. Яна ўважліва паглядае, каб рабочыя зрабілі ўсё, як трэба. «З Мінску вы прыехалі? — пытае ў нас. — А божухна! Давайце гляну вашыя картачкі, павінна некага пазнаць».

Настаўніца дастае спачатку акуляры, а пасля лупу, каб лепей разглядзець твары. 

— Ну, нехта ж знаёмы, але хто? Людзі так памяняліся! Я прыйшла на 40 год выпуску ў школу, дык пазнала толькі сваіх суседзяў. Дзеці некаторыя кажуць: «Марыя Вікенцеўна, вы помніце, якая прыгожая ў вас сукенка была, як мы ў першы клас прыйшлі?» Я іх не ўсіх помню, а яны маю сукенку помняць. Што праўда, прыгожая была: карычневая з белымі карункамі! Я кажу пра іх «дзеці». А тыя дзеці ўжо некаторыя на пенсіі — во колькі я жыву! 

Посцілка, перабранка — так у Валожынскім раёне называюць саматканыя дываны. Мыць іх — сапраўднае выпрабаванне. Таму найчасцей проста праветрывалі на плоце. Калі ж трэба было ісці на раку, з сабой бралі бітку і калацілі па дыване ў скручаным выглядзе. Пасля сушылі на плоце. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

Вёска наша была заўжды вялікая. Чым знакамітая? У нас добра ткалі — і абрусы, і дываны. Дываны клалі на ложак, але як хочаш легчы, трэба сцягнуць — бераглі. Найлепшыя вешалі на сценку. А самыя дарагія трымалі ў шафе — прыданае. Дастанеш, глянеш — і назад кладзі, каб барані божа, не папэцкаць. Тыя дываны вешалі на хату, калі фатограф прыходзіў. І калі ў горад ехалі ў атэлье, бралі той дыван з сабой. Павесілі — добра, тады можна станавіцца і каб ужо здымалі. 

Во паглядзіце, на вашых картачках гэтыя дываны. Ой, а якія дзеўкі тут прыгожыя! Ну, хто б гэта мог быць? Мода ў нас была, але ніхто не казаў, што гэта мода. Проста бачыш, што сталі цяперака так насіць — і ты ўжо таксама носіш. Дзе бралі адзенне? Самыя шылі! Гэта ж цяпер прыйдзеш у магазін — чаго хочаш. А тады ўсё самі, сваімі рукамі — і на выпускны, і на вяселле, і на пахаванне. Праўда, у суседнім мястэчку былі габрэйскія крамы (іх толькі так называлі «крамы», не магазіны). Там можна было купіць панчохі нават! Раз у сто год (смяецца). Бераглі іх, каб не дай бог што! Яшчэ па вёсках хадзілі шпекулянты. Яны ў горадзе накупяць усяго, а тады ўжо нам паказваюць. І сукенку, і чаравікі можна было купіць. Так па хатах і хадзілі. Цяпер так цыганы да нас ходзяць, але ўчастковы загадаў іх не пускаць.

Гэты дыван ткала маці спадарыні Марыі ў канцы 60-х. Ён цяпер захоўваецца ў шафе і пасля пяройдзе дачцэ. Яна, дарэчы, таксама настаўніца. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

Вёска ў нас добрая. Мы жылі за палякамі да 1939 году. У паноў было зямлі — ого-го! Але і ў нас жа была. У бацькі майго з пару гектараў, частка лесу. Круціліся-вярцеліся, каб хоць якую капейчыну зарабіць. А тады прыйшлі саветы. Ну што, мы спачатку радаваліся. Гэта ж яны нас ад паноў прыйшлі вызваляць. А калі калгасы зрабілі, то ўжо ніхто не радаваўся. У нас, дзякую богу, нікога не раскулачылі, неяк пратрымалася наша вёска. А ў суседняй лясніка, які працаваў на пана, адправілі ў лагер. Ён даглядаў лес, каб не скралі, каб не падпалілі, а як хто хацеў па грыбы пайсці ці па ягады, трэба было ў яго білецікі купляць. Але які ён быў злодзей? Адно ж змардавалі яго!

Як вайна была, школу нашу то адкрывалі, то закрывалі. Прыходзім на заняткі, а там аб’ява: «Сёння вучобы не будзе». Мы тады дома швэдары з воўны вязалі. Моцна нас гэта ратавала ў тыя часы, тое-сёе прадаць маглі. Мы як малыя былі, бегалі да дарогі спачатку на саветаў паглядзець, як яны прыходзілі. А пасля гэтаксама бегалі на немцаў паглядзець. Як нас тады не забілі?

Угаворваем нашу Марыю зрабіць фота на памяць з дываном — так, як рабілі ў 50-я. Яна дастае з шафы вінтажны касцюм, на якім захаваўся цэтлік «Зроблена ў ГДР». Кажа, калісьці ў ГУМе пашанцавала купіць. Людзі ў чарзе ўсё стаялі, чакалі, мо, яна адмовіцца. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

У школе нашай настаўнікам працаваў былы лётчык. Так пасля вайны і застаўся. Яго паважалі вельмі. Тады настаўнік быў — што вы, самы паважаны чалавек на сяле. Мы з сяброўкай вырашылі ў педвучылішча ісці. Селі ў нейкую папутку і пагналі на Ашмяны. І не страшна нам было, ё-маё! А як вярнуліся ў Пугачы, тут настаўнікам давалі хаты. Старшыня калгалса называў нашу вуліцу «8 сакавіка», бо настаўніцы ў асноўным былі — жанчыны, у калгасе яны не рабілі. Так і прыжылося, у нас дагэтуль тут «8 сакавіка».

Марыя Вікенцьеўна перабірае адзін здымак за другім, але не можа нікога пазнаць:

 — Баюся памыліцца, твары ёсць знаёмыя, але ўпэўнена нікога не назаву. Хадземце да суседа Шуры!

Сусед Аляксандр адразу дастае акуляры і задумліва глядзіць на фота:

— Так, Пугачаўская школа, 1951 год. Дык, а я калі пайшоў у школу?»

— Шура, успамінай. Людзі з Мінску прыехалі! — падбухторвае жонка.

Усе разам пугачоўцы спрабуюць хоць кагосьці пазнаць на старых здымках. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

— Маіх аднакласнікаў няма, здаецца. Трэба вам ехаць на хутар. Там яшчэ жывуць дзве Марыі, ім пад 80. Я ўсё-ткі маладзейшы. Мо, яны што ўзгадаюць. Мала ў нас засталося людзей з тых часоў.

Па дарозе на хутар заходзім ва ўсе хаты, дзе жывуць сталыя людзі. «О якія модныя былі ў нашых Пугачах! — кажа жанчына, якая з нявесткай выбірае бульбу. — Паглядзі, які капялюш. Парыж — не меней. Але пазнаць мы нікога не можам».

Спадарыня Жэня доўга ўглядалася ў здымкі, але так нікога не пазнала. Затое расказала, што ў вёсцы жылі ажно тры фатографы. А яшчэ з гораду прыязджалі. Так што ў кожнага ў хаце застаўся добры сямейны архіў здымкаў. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

Хутар — наша апошняя надзея. У далечыні віднеюцца дзве дагледжаныя хаты. Каля першай жанчына поіць карову з калонкі, з першай секунды ўсміхаецца нам, нібыта мы — старыя знаёмыя. «Марыя Антонаўна? — удакладняем мы. — Трэба ваша дапамога!»

Яна адводзіць карову ў поле, і разам мы ідзем да суседкі. «Мы — дзве Марыі, былі даяркамі ўсё жыццё ў калгасе, — кажа Антонаўна. — Разам разбяромся!»

Марыі Антонаўне каля 80 год, але яна дагэтуль трымае карову. Заве яе Малышка. Рогі спілілі ў калгасе, дзе яна купляла карову. «Раней так не рабілі, — тлумачыць наша гераіня. — А цяпер усім каровам спільваюць». Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

Другая Марыя ў гэты час корпаецца ў агародзе. Побач — статак козаў, паміж барознамі бегаюць шчанюкі і кацяняты. Перасоўваецца Марыя з двума кіёчкамі, але трэба капаць бульбу — ёй на здароўе не паскардзішся. 

— Ладна, Марынця, бяры ты ў свае рукі фота, бо мае брудныя, — камандуе яна Антоўнаўне. І разам пачынаюць «апазнанне».

— Ну хто гэта? Валя Мікітава. 

— Неа. У Валькі нос жа не такі быў!

Следства вядуць дзве Марыі. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

— А гэта хто? 

— Нейкая знаёмая баба. Але як пазнаць?

— Гэта Лабачэўская Анюта. Кажу табе: А-ню-та!

Адзіная жанчына, якую пугачоўцы змаглі пазнаць. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

— Правільна. Гэта Анюта, з 28-га яна году была. Даяркай рабіла, чацвёра дзяцей у яе было, але яны ўсе паўміраўшыя ўжо. І яе самой даўно няма. Павесілася. У калгасе знікалі цяляты, сказалі, што гэта яе сын. У Жодзіне ён сядзеў да суда. Матка не вытрымала — наклала рукі на сябе. А сына пасля выпусцілі, невінаваты ён быў. Мужык памёр раней за Аньку. Брат у яе быў — Лёнік, з 25-га году. Але ж згарэў разам з домам.

— А во гэта, ну знаёмая ж. 

— Халера ведае. Ну, знаёмая, але паспрабуй узгадай. Можа, Анця Шніпава?

— Не, у Анці валасы не круціліся.

— Для фатографа што хочаш накруціш.

— Кажу табе: не. У Анці валасы святлейшыя былі. 

— А зікратыя якія ўсе — вочы такія вялікія. Можа, Вася гэта з Мішам? Якія маладыя ўсе, цяжка пазнаць. От каб старыя былі! 

Больш за ўсіх прыезду журналістаў радавалася Марыя Антонаўна (злева). Яна збірае ўсе артыкулы з газет пра Пугачы, мае цэлую падшыўку. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

Дзве Марыі называюць дываны, на фоне якіх зробленыя фота, перабіранкамі. 

— Усё рабілі рукамі: шылі, пралі, ткалі. Мне 80 гадоў, але я дагэтуль усё ўмею. Каб мне кросны далі, выткала б што трэба. Як дзеўка замуж ішла, маці ёй ужо складала абрусы, дываны, карункі. А ў каго не хапала, дык пазычала па суседзях. У нас Наташа пазычала дываны! Каб поўну шафу свякрові. Раней жа прыходзілі, паглядалі — а як жа! І Наташа нам не хутка іх вяртала, яна па адным на ложак клала, па чарзе.

— Адна баба ішла замуж з пустым куфарам, — дадае Марыя Антонаўна. — Ну, не было ў яе нічога. Тады куфар пусты насілі па сяле.

— Некалі ж не было ніякіх грошай. Гэта цяпер пенсію атрымаеш ці зарплату. Мы ў калгасе рабілі, але грошай нам не давалі. Яечка ў горадзе прадасі — тады купіш хлеба, крупаў. 

— Шпекулянты ў нас былі з гораду, з Украіны нават прыязджалі. Сваім няма калі было такім займацца. Штапелю (тканіна — заўв.рэд.) набярэш тры метры — а Езус, якая модная сукенка выходзіла.

Вось як выглядалі беларусы ў 1950-я. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

— Марынця, паглядзі, якія сумкі на гэтых картачках!

— Цяпер такія ізноў у модзе! — падказваем мы.

— О, дык у мяне такая ляжыць. Дакументы ў яе складаю. Трэба дастаць, можна цяпер у горад насіць.

— Паглядзіце, цяпер і шкарпэткі пад туфлі модна насіць, — паказваем на яшчэ адзін здымак.

— Дык я сёння па модзе, толькі ў мяне чорныя шкарпэты, — знаходзіць што сказаць Антонаўна.

Марыя Антонаўна на развітанне паказвае свае даматканыя дываны і пагаджаецца зрабіць фота ў стылі 50-х. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

З усяго архіву ў Пугачах нашы тры Марыі пазналі толькі адну жанчыну — Анюту Лабачэўскую, якой сёння было б 90 год, але лёс яе склаўся трагічна. Калі б пошукі мы пачалі раней, шансаў знайсці людзей было б куды больш. Сталых людзей у Пугачах засталося зусім мала, але ў вёсцы віруе жыццё. Дамы тут скупаюць і мінчукі, і расіяне, і ўкраінцы. 

Хто ж быў тым фатографам, які пакінуў пасля сябе архіў? Адказ знаходзім у беларускага паэта Віктара Шніпа, які родам з тых самых Пугачоў. 

— Я доўга разглядаў пугачоўскія фотаздымкі, але, на жаль, нікога не пазнаў. Праўда, на здымку вучняў другога класа, здаецца, крайні злева — мой родны дзядзька Славік, які нарадзіўся ў 1944 годзе. Школы той не засталося — зруйнавалі. Памятаю толькі, як мы з сябрамі разбіралі платы ля школы, дзеля забавы, дык за намі гнаўся вартаўнік. А маці пасля казала: «Што гэта за хуліганы такія!» Я ціха слухаў, але не прызнаваўся. 

Калі б па сёння захавалася традыцыя здымацца на фоне дываноў, фотасэсіі выглядалі б прыблізна так. Віктар Шніп даўно жыве ў Мінску. Але ў бацькоўскай хаце ў Пугачах захоўвае перабіранкі ад маці і бабулі. Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

Магчыма, фотаздымкі рабіў Пётр Ціманаў (дзве Марыі называлі яго сярод іншых фатографаў, казалі, што ён прыехаў з Украіны, быў паранены падчас вайны — заўв. рэд.). Маці мая казала, што ён прыехаў у Пугачы пазней за 1952 год. Тут трэба так: Марыя Вікенцьеўна казала, што ён прыехаў у Пугачы пазней за 1952 год. Прыстаў у прымы да Стасі Харук. Але школьныя класы не фатаграфаваў… Магло быць, што ў Пугачы да майстра прыязджалі людзі з суседніх вёсак, таму мясцовыя і не могуць нікога пазнаць. Старажылаў амаль не засталося. Каб тыя пошукі пачаць раней! Я адшукаў магілу Ціманава: нарадзіўся ён ў 1923 годзе, памёр ў 1986. Шкада, на помніку няма фотаздымка Пятра Ціханавіча.  

Віктар кажа, самае каштоўнае ў Пугачах — людзі, якія заўсёды прыйдуць на дапамогу: «Вось менавіта па такіх людзях я сумую тут у Мінску!» Фота: Вікторыя Герасімава, Імёны

Мы ўсе вучылі гісторыю ў школе, але мала хто спрабаваў паглядзець на гісторыю Беларусі праз гісторыю сваёй вёскі і сям’і, праз старыя фотаздымкі, якія пыляцца ў забытых альбомах. Праект VEHA сабраў унікальную калекцыю здымкаў 30-50-х гадоў, дапоўніў іх каментарамі сацыёлага і этнографа. І зараз праз краўдфандынг збірае грошы на выданне унікальнага альбома. Вы спытаеце: навошта мне здымкі чужых людзей? Па-першае, фотаальбомы — гэта заўсёды выявы іншых людзей. Па-другое, гэта ўжо не чужыя людзі, гэта наша гісторыя — без пафасу і лозунгаў. Падтрымайце праект па спасылцы, застаецца ўсяго чатыры дні да канца кампаніі! І абавязкова распытайце сваіх бабуляў і дзядуляў пра старыя здымкі ў сямейных альбомах, пакуль ёсць яшчэ ў каго спытаць.

Імёны працуюць толькі за грошы чытачоў. Каб рабіць яшчэ больш цікавых гісторый і расследаванняў, нам патрэбная ваша падтрымка. Сябры, націскайце кнопку «Помочь», афармляйце падпіску на 5-10-15 рублёў — хто колькі можа. Разам мы можам больш. Імёны — для чытачоў, чытачы — для Імёнаў!

Нам очень жаль, но по техническим причинам платежи в поддержку проектов временно не принимаются :-(
Истории

«Пожалуйста, не осуждайте меня!» Трансгендерная девушка сбежала из Узбекистана в Беларусь, чтобы ее здесь защитили

Истории

«Я от ребенка не откажусь». 15-летняя беглянка с хутора родила сына, но органы опеки его не отдают

Истории

Беларусь в ТОП-20 стран по пересадке органов. Но пациенты после трансплантации не знают, как жить дальше

Помогаем проекту Школа пациентов, переживших трансплантацию
Сбор средств завершен
Истории

«Неужели меня мама родила, чтобы я всю жизнь сидел в тюрьме?» Как бывшие заключенные забывают о понятиях и начинают жить по Библии

Истории

Тракторист против чиновников. Минчанин сражается за дом, который снесли, пока он сидел в тюрьме

Истории

45 лет прожил в интернате. Белорус наконец смог вырваться и получить жилье

Помогаем проекту Имена
Собрано 2 144 538 руб.
Истории

Имена открывают иностранные платежи. Теперь поддержать наши проекты может весь мир!

Помогаем проекту Имена
Собрано 2 144 538 руб.
Истории

Давайте делать жизнь в Беларуси лучше. «Имена» приглашают читателей стать инвесторами журнала

Помогаем проекту Имена
Собрано 2 144 538 руб.
Истории

Жизнь в моменте. Лучшие фотографии ИМЕН 2019 года

Помогаем проекту Имена
Собрано 2 144 538 руб.
Истории

Онкологи, учителя, ученые и еще десятки отважных людей меняют жизнь Беларуси к лучшему. «Именам» нужны подписчики, чтобы мы могли работать и помогать постоянно!

Помогаем проекту Имена
Собрано 2 144 538 руб.