«Ці могуць Імёны знайсці імёны?» — спыталі ў нас стваральнікі фотаальбома «Найлепшы бок», дзе сабраная калекцыя здымкаў 30-50-х гадоў, па якіх можна прасачыць гісторыю сем’яў і вёсак Беларусі. Нам даслалі 28 здымкаў калекцыянера Дзмітрыя Сярэбрынікава. Калісьці шкляныя негатывы ён набыў на аукцыёне. Вось можна пабачыць сталую жанчыну ў святочнай хустцы. А вось — сяброўкі апранулі самыя модныя сукенкі. Ёсць жанчыны ў капелюшах. Ёсць мужчыны ў галіфэ. Але хто ўсе гэтыя людзі, заставалася загадкай. Толькі на адным здымку было напісана «Пугачоўская сямігадовая школа». Мы паехалі ў вёску Пугачы, што пад Валожынам, каб даведацца, як склалася жыццё тых, хто 70 год таму пазіраваў невядомаму фатографу.
Паварочваем на Пугачы і спыняемся ля жанчыны. Яна ўважліва глядзіць на здымкі і кажа: «Вам да Марыі Вікенцьеўны трэба. Гэта настаўніца наша, ёй ужо пад 90 год, але галава ў яе светлая, яна ўсё памятае».
У Марыі Вікенцьеўны на дварэ сапраўдная перабудова. Яна ўважліва паглядае, каб рабочыя зрабілі ўсё, як трэба. «З Мінску вы прыехалі? — пытае ў нас. — А божухна! Давайце гляну вашыя картачкі, павінна некага пазнаць».
Настаўніца дастае спачатку акуляры, а пасля лупу, каб лепей разглядзець твары.
— Ну, нехта ж знаёмы, але хто? Людзі так памяняліся! Я прыйшла на 40 год выпуску ў школу, дык пазнала толькі сваіх суседзяў. Дзеці некаторыя кажуць: «Марыя Вікенцеўна, вы помніце, якая прыгожая ў вас сукенка была, як мы ў першы клас прыйшлі?» Я іх не ўсіх помню, а яны маю сукенку помняць. Што праўда, прыгожая была: карычневая з белымі карункамі! Я кажу пра іх «дзеці». А тыя дзеці ўжо некаторыя на пенсіі — во колькі я жыву!
Вёска наша была заўжды вялікая. Чым знакамітая? У нас добра ткалі — і абрусы, і дываны. Дываны клалі на ложак, але як хочаш легчы, трэба сцягнуць — бераглі. Найлепшыя вешалі на сценку. А самыя дарагія трымалі ў шафе — прыданае. Дастанеш, глянеш — і назад кладзі, каб барані божа, не папэцкаць. Тыя дываны вешалі на хату, калі фатограф прыходзіў. І калі ў горад ехалі ў атэлье, бралі той дыван з сабой. Павесілі — добра, тады можна станавіцца і каб ужо здымалі.
Во паглядзіце, на вашых картачках гэтыя дываны. Ой, а якія дзеўкі тут прыгожыя! Ну, хто б гэта мог быць? Мода ў нас была, але ніхто не казаў, што гэта мода. Проста бачыш, што сталі цяперака так насіць — і ты ўжо таксама носіш. Дзе бралі адзенне? Самыя шылі! Гэта ж цяпер прыйдзеш у магазін — чаго хочаш. А тады ўсё самі, сваімі рукамі — і на выпускны, і на вяселле, і на пахаванне. Праўда, у суседнім мястэчку былі габрэйскія крамы (іх толькі так называлі «крамы», не магазіны). Там можна было купіць панчохі нават! Раз у сто год (смяецца). Бераглі іх, каб не дай бог што! Яшчэ па вёсках хадзілі шпекулянты. Яны ў горадзе накупяць усяго, а тады ўжо нам паказваюць. І сукенку, і чаравікі можна было купіць. Так па хатах і хадзілі. Цяпер так цыганы да нас ходзяць, але ўчастковы загадаў іх не пускаць.
Вёска ў нас добрая. Мы жылі за палякамі да 1939 году. У паноў было зямлі — ого-го! Але і ў нас жа была. У бацькі майго з пару гектараў, частка лесу. Круціліся-вярцеліся, каб хоць якую капейчыну зарабіць. А тады прыйшлі саветы. Ну што, мы спачатку радаваліся. Гэта ж яны нас ад паноў прыйшлі вызваляць. А калі калгасы зрабілі, то ўжо ніхто не радаваўся. У нас, дзякую богу, нікога не раскулачылі, неяк пратрымалася наша вёска. А ў суседняй лясніка, які працаваў на пана, адправілі ў лагер. Ён даглядаў лес, каб не скралі, каб не падпалілі, а як хто хацеў па грыбы пайсці ці па ягады, трэба было ў яго білецікі купляць. Але які ён быў злодзей? Адно ж змардавалі яго!
Як вайна была, школу нашу то адкрывалі, то закрывалі. Прыходзім на заняткі, а там аб’ява: «Сёння вучобы не будзе». Мы тады дома швэдары з воўны вязалі. Моцна нас гэта ратавала ў тыя часы, тое-сёе прадаць маглі. Мы як малыя былі, бегалі да дарогі спачатку на саветаў паглядзець, як яны прыходзілі. А пасля гэтаксама бегалі на немцаў паглядзець. Як нас тады не забілі?
У школе нашай настаўнікам працаваў былы лётчык. Так пасля вайны і застаўся. Яго паважалі вельмі. Тады настаўнік быў — што вы, самы паважаны чалавек на сяле. Мы з сяброўкай вырашылі ў педвучылішча ісці. Селі ў нейкую папутку і пагналі на Ашмяны. І не страшна нам было, ё-маё! А як вярнуліся ў Пугачы, тут настаўнікам давалі хаты. Старшыня калгалса называў нашу вуліцу «8 сакавіка», бо настаўніцы ў асноўным былі — жанчыны, у калгасе яны не рабілі. Так і прыжылося, у нас дагэтуль тут «8 сакавіка».
Марыя Вікенцьеўна перабірае адзін здымак за другім, але не можа нікога пазнаць:
— Баюся памыліцца, твары ёсць знаёмыя, але ўпэўнена нікога не назаву. Хадземце да суседа Шуры!
Сусед Аляксандр адразу дастае акуляры і задумліва глядзіць на фота:
— Так, Пугачаўская школа, 1951 год. Дык, а я калі пайшоў у школу?»
— Шура, успамінай. Людзі з Мінску прыехалі! — падбухторвае жонка.
— Маіх аднакласнікаў няма, здаецца. Трэба вам ехаць на хутар. Там яшчэ жывуць дзве Марыі, ім пад 80. Я ўсё-ткі маладзейшы. Мо, яны што ўзгадаюць. Мала ў нас засталося людзей з тых часоў.
Па дарозе на хутар заходзім ва ўсе хаты, дзе жывуць сталыя людзі. «О якія модныя былі ў нашых Пугачах! — кажа жанчына, якая з нявесткай выбірае бульбу. — Паглядзі, які капялюш. Парыж — не меней. Але пазнаць мы нікога не можам».
Хутар — наша апошняя надзея. У далечыні віднеюцца дзве дагледжаныя хаты. Каля першай жанчына поіць карову з калонкі, з першай секунды ўсміхаецца нам, нібыта мы — старыя знаёмыя. «Марыя Антонаўна? — удакладняем мы. — Трэба ваша дапамога!»
Яна адводзіць карову ў поле, і разам мы ідзем да суседкі. «Мы — дзве Марыі, былі даяркамі ўсё жыццё ў калгасе, — кажа Антонаўна. — Разам разбяромся!»
Другая Марыя ў гэты час корпаецца ў агародзе. Побач — статак козаў, паміж барознамі бегаюць шчанюкі і кацяняты. Перасоўваецца Марыя з двума кіёчкамі, але трэба капаць бульбу — ёй на здароўе не паскардзішся.
— Ладна, Марынця, бяры ты ў свае рукі фота, бо мае брудныя, — камандуе яна Антоўнаўне. І разам пачынаюць «апазнанне».
— Ну хто гэта? Валя Мікітава.
— Неа. У Валькі нос жа не такі быў!
— А гэта хто?
— Нейкая знаёмая баба. Але як пазнаць?
— Гэта Лабачэўская Анюта. Кажу табе: А-ню-та!
— Правільна. Гэта Анюта, з 28-га яна году была. Даяркай рабіла, чацвёра дзяцей у яе было, але яны ўсе паўміраўшыя ўжо. І яе самой даўно няма. Павесілася. У калгасе знікалі цяляты, сказалі, што гэта яе сын. У Жодзіне ён сядзеў да суда. Матка не вытрымала — наклала рукі на сябе. А сына пасля выпусцілі, невінаваты ён быў. Мужык памёр раней за Аньку. Брат у яе быў — Лёнік, з 25-га году. Але ж згарэў разам з домам.
— А во гэта, ну знаёмая ж.
— Халера ведае. Ну, знаёмая, але паспрабуй узгадай. Можа, Анця Шніпава?
— Не, у Анці валасы не круціліся.
— Для фатографа што хочаш накруціш.
— Кажу табе: не. У Анці валасы святлейшыя былі.
— А зікратыя якія ўсе — вочы такія вялікія. Можа, Вася гэта з Мішам? Якія маладыя ўсе, цяжка пазнаць. От каб старыя былі!
Дзве Марыі называюць дываны, на фоне якіх зробленыя фота, перабіранкамі.
— Усё рабілі рукамі: шылі, пралі, ткалі. Мне 80 гадоў, але я дагэтуль усё ўмею. Каб мне кросны далі, выткала б што трэба. Як дзеўка замуж ішла, маці ёй ужо складала абрусы, дываны, карункі. А ў каго не хапала, дык пазычала па суседзях. У нас Наташа пазычала дываны! Каб поўну шафу свякрові. Раней жа прыходзілі, паглядалі — а як жа! І Наташа нам не хутка іх вяртала, яна па адным на ложак клала, па чарзе.
— Адна баба ішла замуж з пустым куфарам, — дадае Марыя Антонаўна. — Ну, не было ў яе нічога. Тады куфар пусты насілі па сяле.
— Некалі ж не было ніякіх грошай. Гэта цяпер пенсію атрымаеш ці зарплату. Мы ў калгасе рабілі, але грошай нам не давалі. Яечка ў горадзе прадасі — тады купіш хлеба, крупаў.
— Шпекулянты ў нас былі з гораду, з Украіны нават прыязджалі. Сваім няма калі было такім займацца. Штапелю (тканіна — заўв.рэд.) набярэш тры метры — а Езус, якая модная сукенка выходзіла.
— Марынця, паглядзі, якія сумкі на гэтых картачках!
— Цяпер такія ізноў у модзе! — падказваем мы.
— О, дык у мяне такая ляжыць. Дакументы ў яе складаю. Трэба дастаць, можна цяпер у горад насіць.
— Паглядзіце, цяпер і шкарпэткі пад туфлі модна насіць, — паказваем на яшчэ адзін здымак.
— Дык я сёння па модзе, толькі ў мяне чорныя шкарпэты, — знаходзіць што сказаць Антонаўна.
З усяго архіву ў Пугачах нашы тры Марыі пазналі толькі адну жанчыну — Анюту Лабачэўскую, якой сёння было б 90 год, але лёс яе склаўся трагічна. Калі б пошукі мы пачалі раней, шансаў знайсці людзей было б куды больш. Сталых людзей у Пугачах засталося зусім мала, але ў вёсцы віруе жыццё. Дамы тут скупаюць і мінчукі, і расіяне, і ўкраінцы.
Хто ж быў тым фатографам, які пакінуў пасля сябе архіў? Адказ знаходзім у беларускага паэта Віктара Шніпа, які родам з тых самых Пугачоў.
— Я доўга разглядаў пугачоўскія фотаздымкі, але, на жаль, нікога не пазнаў. Праўда, на здымку вучняў другога класа, здаецца, крайні злева — мой родны дзядзька Славік, які нарадзіўся ў 1944 годзе. Школы той не засталося — зруйнавалі. Памятаю толькі, як мы з сябрамі разбіралі платы ля школы, дзеля забавы, дык за намі гнаўся вартаўнік. А маці пасля казала: «Што гэта за хуліганы такія!» Я ціха слухаў, але не прызнаваўся.
Магчыма, фотаздымкі рабіў Пётр Ціманаў (дзве Марыі называлі яго сярод іншых фатографаў, казалі, што ён прыехаў з Украіны, быў паранены падчас вайны — заўв. рэд.). Маці мая казала, што ён прыехаў у Пугачы пазней за 1952 год. Тут трэба так: Марыя Вікенцьеўна казала, што ён прыехаў у Пугачы пазней за 1952 год. Прыстаў у прымы да Стасі Харук. Але школьныя класы не фатаграфаваў… Магло быць, што ў Пугачы да майстра прыязджалі людзі з суседніх вёсак, таму мясцовыя і не могуць нікога пазнаць. Старажылаў амаль не засталося. Каб тыя пошукі пачаць раней! Я адшукаў магілу Ціманава: нарадзіўся ён ў 1923 годзе, памёр ў 1986. Шкада, на помніку няма фотаздымка Пятра Ціханавіча.
Мы ўсе вучылі гісторыю ў школе, але мала хто спрабаваў паглядзець на гісторыю Беларусі праз гісторыю сваёй вёскі і сям’і, праз старыя фотаздымкі, якія пыляцца ў забытых альбомах. Праект VEHA сабраў унікальную калекцыю здымкаў 30-50-х гадоў, дапоўніў іх каментарамі сацыёлага і этнографа. І зараз праз краўдфандынг збірае грошы на выданне унікальнага альбома. Вы спытаеце: навошта мне здымкі чужых людзей? Па-першае, фотаальбомы — гэта заўсёды выявы іншых людзей. Па-другое, гэта ўжо не чужыя людзі, гэта наша гісторыя — без пафасу і лозунгаў. Падтрымайце праект па спасылцы, застаецца ўсяго чатыры дні да канца кампаніі! І абавязкова распытайце сваіх бабуляў і дзядуляў пра старыя здымкі ў сямейных альбомах, пакуль ёсць яшчэ ў каго спытаць.
Імёны працуюць толькі за грошы чытачоў. Каб рабіць яшчэ больш цікавых гісторый і расследаванняў, нам патрэбная ваша падтрымка. Сябры, націскайце кнопку «Помочь», афармляйце падпіску на 5-10-15 рублёў — хто колькі можа. Разам мы можам больш. Імёны — для чытачоў, чытачы — для Імёнаў!